LA RÈINO JANO E LA PENSADO DE Frederi MISTRAL
DINS LOU TÈMS E LOU MITAN D’ESCRITURO D’AQUELO PÈÇO
– 1883 – 1890 –
I – Resumi :
Ate 1é : Davans sa pichoto court, la rèino Jano pantaio : anarié bèn en Prouvènço.
Arribo lou prince Andriéu d’Oungrìo, soun espous.
Óupousicioun entre lou Nord e lou Sud ; entre la Cataneso e lou Frai Roubert.
Ate 2 : Lou prince Andriéu coucho lis italian e li prouvençau dis emplé li meiour pèr li baia en sis oungrés. Batèsto entre italian e oungrés.
Lou prince Andriéu a tout lou poudé.
Ate 3 : La Cataneso e li tenènt de Jano s’entèndon pèr tua l’Andriéu. Repas avans la tuarié. Tuarié.
Ate 4 : La rèino Jano quito lou pople napoulitan. Sus uno galèro, vogo vers Avignoun que ié dèu vèire lou Papo. Lou viage. Ço que dis l’astroulò : maridara quatre prince (ALIO : Andriéu d’Oungrìo, Louis de Tarente, Jaume d’Aragoun, Outoun de Brunswick) e perira de la man d’un tuaire. Passo pèr Marsiho.
Ate 5 : Au Palais papau, en Avignoun, lou Papo Clemènt VI jujo la rèino Jano. La pèço s’acabo pèr l’eisecucioun de Frai Roubert pèr Galeas de Mantoue.
II – L’estùdi :
Aqui, estudiaren pas l’estile nimai la coustrucioun de l’obro tiatralo de Mistral que faguè chi, la Rèino Jano. À-n’aquéli que n’en voudrien saupre mai à prepaus de l’aspèt “literàri” d’aquelo pèço, ié bastara de legi lou bèl estùdi d’Emile G. Léonard “La Rèino Jano, T. 1 “Étude sur”, L’Astrado, 1974, Touloun. Vuei, nous fau assaja de coumprene perqué lou Mèstre de Maiano retraguè la vidasso d’uno marrido femo dóu siècle 14 : la rèino Jano. Mai que tout, s’agis de parangouna ‘queste afaire emé la pensado de Frederi Mistral dins lou mitan e lou tèms d’escrituro d’aquesto obro. À respèt de l’estùdi di manuscri d’aquéu tèste, Emile G. Léonard noto que l’ate 1é sarié esta fa de 1883 à 1884 quouro lis àutris ate (2 à 5) sarien esta acaba entre lou fin-bout de 1883 e 1884. Mai tardié, lou tout debut de la pèço sarié dóu 21 de mai de 1890.
Pèr aquéli qu’aurien – rèn qu’un pau – óublida l’obro mistralenco n’en vaqui un resumi (bèn liuen de la verita vertadiero de l’Istòri !) La Rèino Jano se debano vers la mita dóu siècle 14 : es en 1348 que viagè en Avignoun… e la chabiguè au Papo Clemènt VI. Jano èro la quatrenco soubeirano de Naplo e de Sicilo emai coumtesso de Prouvènço qu’à sa famiho ié dison de “dinastìo premiero d’Anjou”. Venien di capecian, de francés : au 1é rèi de Sicile, Comte de Prouvènço, ié disien Carle lou 1é. Aquéu d’aqui èro fraire dóu rèi de Franço, Louis IX (St Louis). Enca pichoto, aquelo Jano, l’avien maridado emé soun cousin Andriéu, fraire dóu rèi d’Oungrìo. Dans la pèço, avié un pantai d’ana vesita sis païs de Prouvènço quouro restavo à Naplo.
Èro à-mand de perdre quàsi tout soun poudé pèr l’encauso de soun espous quouro, dins lou palais, aquéu d’aqui fuguè tua. Dins la pèço, Jano viajè fin qu’en Avignoun pèr que lou Papo Clemènt VI la descupèsse de la souspicioun d’assassinat.
Mistral davans soun tèste :
Pèr fin d’assaja de coumprene lou « perqué » d’aquelo obro, nous fau vèire ço qu’es e, pèr acò faire, espepidouna ço que Mistral éu-meme n’en dis.
En proumiero de cuberto de l’oubrage, i’a lou titre La Rèino Jano puis, en-dessouto, « Tragèdi prouvençalo en cinq ate e en vers ». Adounc, s’agirié d’uno tragèdi dins li normo dóu tiatre grè, o pulèu, di classi francés. Mai, ço que nous dèu faire chifra, en lou qualificatiéu « prouvençalo ». D’apoundre tau qualificatiéu au sustantiéu « Tragèdi », n’en demeni la valour. Noun es pas qu’uno tragèdi, pas rèn qu’uno tragèdi.
Vaqui ço que n’escriéu Mistral à-n’Anfos Daudet, lou
5 d’óutobre de 1888 (Léonard, pp. 30-31) : « La Rèino Jano est une manière de poème provençal dans le sens national du mot… »
« Tragèdi prouvençalo », « pouèmo prouvençau », semblarié que, pèr lou maianen, i’aguèsse uno doutanço à prepaus de ço qu’èro soun obro, mais pas ges de doutanço à prepaus de sa prouvençalita que s’atrobo dins li dos espressioun.
Enfin, à l’entrouducioun mai tardivo d’aquesto obro, Mistral apound que l’a escricho « d’après le concept provençal et les données exactes de l’histoire. »
« Les données exactes de l’histoire »… sarien la provo d’un vertadié travai d’istourian s’aquelo espressioun noun èro pas esta demenido pèr aquelo de « concept provençal ». L’istourian a de basti quaucarèn proche d’uno verita istourico en deforo de ço que i’agrado.
« Tragèdi prouvençalo », « pouèmo prouvençau », « données exactes de l’histoire », « concept provençal », lou mèstre nous baiarié quàuqui poun maje de noste estùdi. Premié, avèn d’estudia se La Rèino Jano es, de verai, uno tragèdi vo un pouèmo, pièi, s’es uno obro d’istourian. Enfin, estudiaren la « prouvençalita » de la Rèino Jano coume se pòu vèire dins lis evenimen istouri de l’epoco que fuguè escricho, e de ço que n’en dis lou Mistral d’aquelo epoco.
I – La Rèino Jano : tragèdi o pouèmo ?
Mistral, éu-meme, parèis pas saupre ço qu’es aquelo Rèino Jano. D’efèt, s’emplego en souto-titre « Tragèdi prouvençalo », quouro la vòu apara di critico d’Anfos Daudet, n’en dis : « La Rèino Jano est une manière de poème provençal dans le sens national du mot ». S’es bèn verai que i’ague un tros d’aquéu tèste, lou viage entre Naplo e Marsiho, que posque faire pensa à-n’un pouèmo dialouga, pèr ço qu’es de quàsi touto la pèço, es rèn que de tiatre.
Mai queto meno de tiatre ? De segur, es pas de tragèdi mai, pulèu, de meloudramo que se pòu pas gaire jouga. D’aiours, l’aurien messo en sceno qu’un soulet cop e jougado nòu cop pèr l’Escolo de la Targo de Touloun, dins lis annado 1982-1988. Vaqui la tiero di representacioun :
1982 – 21 de mai Castèu-Valoun
– 22 de mai Castèu-Valoun
– 29 de mai Niço
– 7 de juliet Arle
1984 – 6 de juliet Touloun
1987 – 24 d’óutobre Fuvèu (Ate 1é)
1988 – 6 de mars Lou Castelet
18 de mars Touloun
1é de mars Mountauroun
D’efèt, la maje-part de la pèço – messo en sceno – tournarié à la boufounarié em’ à l’emboui… n’en voulèn pèr provo la batèsto entre lis Oungrés e lis Italian o la mort d’Andriéu. La chourmo toulounenco de l’Escolo de la Targo, emé proun gàubi, lou de Roubert Fouque, soun direitour, li jouguè pas. En mai d’acò, dins aquelo pèço, la cordo dramatico jamai noun tiblo. N’en vaqui dous eisèmple : tre la debuto (sceno 1), i’a pas ges d’espousicioun dramatico : rèn qu’uno envejo de vesita Prouvènço pèr la rèino Jano. Mai sabèn proun qu’en Prouvènço, ié faudra ana. E parié à l’ate 5, sceno 5, quouro lou Papo jujo la rèino… ço qu’apouncho pas un fus que lou regardadou saup que s’en sourtira blanco coume nèu.
II – Pèr un istourian, aquesto obro es-ti seriouso ?
La critico seriouso e Mistral, bèu premié, fuguè sènso feblesso pèr aquéu tèste, meno de tragèdi.
Lou faudrié-ti pas vèire coume uno cerco istourico que lou mèstre n’en dis : « d’après les données exactes de l’histoire » ?
Alor, n’en faudrié leva un moulounas de causo que van pas dins lou sèns de l’istòri talo coume la poudié counèisse Mistral. N’en voulèn pèr provo lou vers 76, parlant dis estudiant de Mount-Pelié dins lou cous de l’ « ilustre ensignaire Arnaud de Vilo-Novo ». La sceno se debano en 1345… mai l’ensignaire a defunta 30 an avans, en 1313. E parié, la Cataneso esplico qu’aurié sepeli quatre rèino de l’Oustau d’Anjou : alor, aurié, à pau près, 95 an. Noutaren pièi que Mistral tout soulet s’es imagina la sceno dóu jujamen papau : s’es verai que la rèino rescountrè lou Papo Clemènt VI qu’un soulet cop, es pas rèn que pèr n’óuteni l’autourisacioun de marida soun cousin Louis de Tarente… autambèn, ié vendeguè la ciéuta d’Avignoun que lou Papo ié paguè tin-tin 80 000 flourin d’aur.
Pèr ço qu’es de la tuarié d’Andriéu d’Oungrìo e de soun jujamen, la rèino Jano, se recebè uno counvoucacioun, i’anè pas. E pamens, fuguè innoucentado.
E sabès-ti ? De Prouvènço, la rèino Jano se n’en trufavo bèn pas mau. Ié venguè rèn qu’un soulet cop, pèr fugi li sourdat dóu rèi d’Oungrìo. En mai d’acò, quitè Naplo noun pas davans soun pople, noun pas de jour, mai de niue, d’escoundoun. E de coume acò, n’a de moulounas : Adounc, la Rèino Jano a pas rèn d’uno obro istourico rigourouso.
III – « Le concept provençal », valènt-à-dire la « prouvençalita » de la pèço La Rèino Jano :
Mistral aurié di (Léonard, p. 45) : « Je n’ai pas fait ma tragédie pour être représentée, mais pour faire des provençaux ». Adounc, s’agirié d’uno obro patrioutico e naciounalo prouvençalo.
S’arregardan la pèço coume acò, aquéu persounage – la rèino Jano – se dèu vèire coume uno alegourìo de Prouvènço. Ço qu’arribo souvènti-cop dins l’obro mistralenco : Prouvènço es uno jouvènto. N’en voulèn pèr provo la Coumtesso dis Isclo d’Or o l’Esterello de Calendau. Mai, pèr éli, s’agis de persounage sènso deco, quouro de la rèino Jano de l’istòri vertadiero, se pòu dire, qu’a pas rèn d’uno bravo femo. La poudèn pas coumpara emé lis àutris image feminin de l’obro mistralenco : la rèino Jano es un persounage istouri, a viscu quouro lis àutris encarnacioun tènon en de creacioun pouëtico.
« Une reine sombre mariée quatre fois et trois de ses maris meurent de mort violente » segound lis eisegèto, uno rèino qu’es, belèu à l’óurigino de la mort de soun premier espous, uno rèino que se trufo bèn pas mau de Prouvènço (i’agrado miés Itàli) noun pòu pas gaire agué d’image pousitiéu. Alor, m’anas dire, perqué Mistral a-ti fa talo chausido ?
LaRèino Jano, Mistral l’a facho entre 1883 e 1886. En setèmbre de 1885, à Jùli Boissière, dis : « Mais avant de se vouer à cette tâche suprême, il faut attendre le dénouement de la formidable guerre qui, latente ou déclarée, menace toujours le Germanisme et la Latinité. À la France meurtrie, chevalière de la Civilisation latine, nous devons fidélité… »
Aqueste cop, ié sian ! La Rèino Jano, Mistral l’a escricho après la perdo d’Alsaço – Lourreno. En mai d’acò, en 1882, Alemagno, Austrìo, Itàli an counclu uno alianço militàri, la Tripliço. Dins Franço touto espelis un esperit revenjaire contro la germanita. S’espepidounan mai aquéu tros de letro de Mistral à Boissière, n’en levan que Mistral s’enrego dins lou camin de la « latineta » contro la « germanita ». Aqui, se pòu parla d’uno « latineta » touto poulitico : s’agis de liga lis estat latin : Franço, Espagno, Itàli. Itàli contro l’alianço dis empèri centrau… uno idèio que partis lou Mèstre emé forço gènt dóu mitan pouliti francés.
Belèu qu’à Mistral, la chausido d’aquelo istòri i’es vengudo pèr fin d’ana mai liuen dins l’idèio latino, d’uno idèio latino au rebous de l’idèio germanico. Aqui, de verai, sarien au bèu mitan de la poulitico internaciounalo dóu fin-bout d’aquéu siècle 19.
Pèr fin de verifica ‘questo ipoustèsi, nous fau assaupre qu’à Mistral, l’idèio latino ié vèn pas avans 1871, valènt-à-dire après la desfacho franceso de 1870. Avans, se parlo que de liame emé li catalan, sout uno referènci neblouso : « l’Empèri dóu Soulèu ». Lou premié cop que n’en parlo Mistral, sarié dins l’Armana prouvençau de 1871, dins un tèste de Gui de Mount-Pavoun (un escais-noum dóu Mèstre) que mando : « Travaillons à bâtir la confédération latine ». Em’enca : « Car si la belle Italie, avec la noble Espagne et la France héroïque, étaient unies par un lien fédéral qui les affronterait ? »
Vaqui perqué i’aguè, pèr li taulejado di fèsto latino d’Avignoun, en 1874, de representant dóu poudé francés emai l’embassadour d’Itàli, lou Chivalié Nigra.
Avèn de nouta que, pèr Mistral, la presènci d’aquelo representacioun es tras-qu’impourtanto que n’en parlo enca dins uno charradisso que fai lou 25 de nouvèmbre de 1882, au Cercle artistique de Marseille : « Avès vist lis Italian, emé soun embassadour Moussu lou Coumandour Nigra, emé li representant de l’Acadèmi de Flourènço, veni celebra ‘mé nautre lou centenàri de Petrarco ».
D’àutris eisèmple, n’avèn leva. N’en voulèn pèr provo un tros de l’odo famouso, À la raço latino que Mistral escriéu pèr li fèsto latino de Mount-Pelié dóu 22 au 30 de mai de 1878 : « Ta lengo maire, aquéu grand flume / Que pèr sèt branco s’espandis » (MISTRAL Frederi, Lis Isclo d’Or, « À la raço latino », reed. critico Boutière, Didier, Paris, 1970, p. 398). De segur, s’agis di lengo vengudo dóu latin : francés, prouvençau, italian, espagnòu, pourtugués, rouman, retou-rouman.
Mai, m’anas dire, de que pòu i’agué entre la chausido de la rèino Jano e Mistral chirouna pèr la voulounta de basti l’Unioun dis estat latin ? Rèn de mai simple : emai siguèsse esta un persounage istouri tant sourne, tant countrista, la rèino Jano recampo d’espèr-elo tout ço que fai la latineta, l’Unioun latino.
D’en premié, la rèino Jano represènto Franço : sor d’uno dinastìo franceso que tèn d’uno branco de la famiho capeciano, lis Anjou, coume lou dis sa bandiero flourdalisado. À cinq generacioun d’aqui, i’a Louis lou vuechen, pièi soun fiéu, Carles 1é d’Anjou, fraire de St-Louis, qu’es à l’óurigino de la dinastìo.
La rèino Jano, rèino de Naplo e de Sicilo, es autambèn d’Itàli coume es prouvençalo que porto lou titre de Coumtesso de Prouvènço.
Soun liame em’ Espagno ié vèn de soun tresen maridage emé Jaume d’Aragoun, Enfant de Maiorco.
« Tragèdi prouvençalo », « poème provençal », « concept provençal »… À prepaus de soun obro, quouro n’en parlavo, Mistral apielavo, mai que tout, sus la referènci prouvençalo.
Roubert Long
Presidènt de Parlaren Gardano
Souto-Presidènt de la Couourdinacioun Generalo Parlaren
________________________________________________________________________